ประการที่หนึ่ง เป็นการทำความเข้าใจความหมายและขอบเขตของคำต่าง ๆ ดังนี้

4) ตำรวจ อัยการ ศาล คุมประพฤติ และราชทัณฑ์ ล้วนเป็นคำที่คุ้นเคยกันมานานและเข้าใจง่าย ในที่นี้ถือว่าคำเหล่านี้หมายถึง หน่วยงานของรัฐ และ/หรือ เจ้าหน้าที่ของรัฐ กล่าวคือ ในกรณีที่หมายถึง "หน่วยงานของรัฐ" นั้น คำว่า ตำรวจ มาจาก สำนักงานตำรวจแห่งชาติ, อัยการ มาจาก สำนักงานอัยการสูงสุด, ศาล มาจาก ศาลยุติธรรม, คุมประพฤติ มาจาก กรมคุมประพฤติ, และราชทัณฑ์ มาจากกรมราชทัณฑ์ สำหรับในกรณีที่หมายถึง "เจ้าหน้าที่ของรัฐ" นั้น หมายถึง เจ้าพนักงานตำรวจ พนักงานอัยการ ผู้พิพากษา พนักงานคุมประพฤติ และเจ้าหน้าที่ราชทัณฑ์ ที่ปฏิบัติราชการอยู่ในหน่วยงานของรัฐดังกล่าว ตามลำดับ

ประการที่สอง ในการบริหารราชการตามกระบวนการยุติธรรมของหน่วยงานของรัฐ และ/หรือ เจ้าหน้าที่ของรัฐ อันได้แก่ ตำรวจ อัยการ ศาล คุมประพฤติ และราชทัณฑ์ ดังกล่าวนี้ ถือได้ว่าแต่ละส่วนเป็นส่วนหนึ่งของ "กระบวนการบริหารงานยุติธรรม" ที่ประกอบด้วย 3 ขั้นตอน ดังนี้

1) ปัจจัยนำเข้า (input) หมายถึง ปัจจัย สิ่ง สาเหตุ หรือเหตุ (cause) ที่ทำให้เกิดปัญหา ซึ่งทำให้ต้องนำไปสู่ขั้นตอนที่ 2 และขั้นตอนที่ 3 ต่อไปตามลำดับ ตัวอย่างปัจจัยนำเข้า เช่น การประกอบอาชญากรรม หรือการกระทำความผิดโดยบุคคลหรือกลุ่มบุคคล โดยพนักงานสอบสวนอาจไปประสบเหตุ หรือมีผู้เสียหายร้องทุกข์ หรือมีผู้เห็นเหตุการณ์กล่าวโทษ เป็นต้น

2) กระบวนการ (process) หรือ กระบวนการดำเนินงาน หมายถึง กระบวนการบริหารงานราชการของตำรวจ อัยการ ศาล คุมประพฤติ และราชทัณฑ์ ตามอำนาจหน้าที่ที่กฎหมายกำหนดไว้

ปัจจัยนำออกนี้จะย้อนกลับไปในลักษณะที่ "สอดคล้อง" กับกระบวนการดำเนินงานและปัจจัยนำเข้า โปรดดูภาพที่ 1

ภาพที่ 1  กระบวนการบริหารงานยุติธรรมของตำรวจ อัยการ ศาล คุมประพฤติ และราชทัณฑ์ ที่ประกอบด้วย 3 ขั้นตอนใหญ่

ประกอบ (1) การร้องทุกข์ในคดีอาญา (2) ตำรวจทำหน้าที่เป็นพนักงาน คุ้มครอง

อาชญากรรม สอบสวน (3) คดีที่เลิกกันได้ในชั้นตำรวจ (4) อำนาจการ ป้องกัน

ของบุคคล ควบคุมผู้ต้องหา (5) การขอผัดฟ้อง ฝากขัง (6) การสรุป  สังคม

กลุ่มบุคคล สำนวน (7) กรณีควรสั่งฟ้อง (8) กรณีควรสั่งไม่ฟ้อง  - การลด  อาชญากรรม

2.2 อัยการ (มี 2 ขั้นตอน) ความ

(1) การสั่งคดี (2) การดำเนินคดีอาญาในศาล ยุติธรรม

- การให้

2.3 ศาล (มี 7 ขั้นตอน) บริการ

(1) การไต่สวนมูลฟ้อง (2) การพิจารณาคดีอาญา (3) การ และการ

พิพากษาคดี (4) การขอให้ศาลรอการลงโทษจำคุก (5) การ อำนวย

อุทธรณ์ฎีกา (6) การอภัยโทษ (7) การรื้อฟื้นคดีอาญา ความ

ยุติธรรม

ให้แก่

2.4 คุมประพฤติและราชทัณฑ์ ประชาชน

การรวบรวมข้อมูลเบื้องต้น (2) การสอบปากคำ (3) การ - การรักษา

รายงานตัว (4) การออกไปสอดส่อง (5) การรายงานผล และธำรง

การบังคับคดีโดยกรมราชทัณฑ์ (มี 7 ขั้นตอน) คือ (1) ความ

การรับตัว (2) การให้สวัสดิการ (3) การรักษาระเบียบ ศักดิ์สิทธิ์

วินัย (4) การให้การศึกษา (5) การให้ทำงาน (6) การ ของ

ฝึกอบรมจิตใจ (7) การปล่อยตัว กฎหมาย

ตำรวจเป็นส่วนสำคัญส่วนหนึ่งและเป็นส่วนแรกในกระบวนการยุติธรรม ซึ่งตำรวจทำหน้าที่เป็นพนักงานสอบสวนด้วย โดยมีอำนาจหน้าที่จับกุมผู้ต้องหา ค้นหาหลักฐาน สอบสวน และสรุปสำนวนว่าจะสั่งฟ้องผู้ต้องหาหรือไม่ แล้วจึงส่งเรื่องไปยังอัยการ

2.2.1 รักษาความสงบเรียบร้อยทั้งภายในและภายนอกประเทศเพื่อประโยชน์สุขของประชาชน

2.2.3 บำบัดทุกข์บำรุงสุขแก่ประชาชน

2.2.4 ดูแลรักษาผลประโยชน์สาธารณะ

1) อำนาจในการสอบสวนและสืบสวนคดีอาญา เพื่อให้ทราบตัวผู้กระทำความผิดและหาพยานหลักฐานเพื่อพิสูจน์การกระทำผิด

2) ตรวจค้นตัวบุคคลและสถานที่ เพื่อหาพยานหลักฐานและจับกุมผู้ต้องหา

3) จับกุมผู้ต้องหา เพื่อนำมาดำเนินคดี

4) ออกหมายเรียกพยานและผู้ต้องหา มาเพื่อทำการสอบสวนไว้เป็นพยาน
หลักฐานในคดี

5) ยึดวัตถุพยาน เพื่อเป็นพยานหลักฐานในคดี

6) ควบคุมตัวผู้ต้องหา เพื่อทำการสอบสวน

7) ให้ประกันตัวผู้ต้องหาในระหว่างการสอบสวน

1) คดีอาญาที่เป็นความผิดต่อส่วนตัว เช่น คดีฉ้อโกงทรัพย์ และยักยอกทรัพย์ เมื่อผู้เสียหายถอนคำร้องทุกข์

2) คดีที่ตำรวจมีอำนาจเปรียบเทียบปรับ และผู้ต้องหาได้ชำระค่าปรับตามกำหนดแล้ว เช่น คดีความผิดพระราชบัญญัติจราจร เป็นต้น

1) คดีที่อยู่ในอำนาจศาลแขวง ควบคุมตัวผู้ต้องหาได้ 48 ชั่วโมง

2) คดีที่อยู่ในอำนาจศาลอาญา ควบคุมตัวผู้ต้องหาได้ 3 วัน

1) คดีที่อยู่ในอำนาจศาลแขวง ผัดฟ้อง (ในกรณีผู้ต้องหามีประกันตัว) หรือผัดฟ้องฝากขังในกรณีผู้ต้องหาไม่มีประกันตัวได้ไม่เกิน 5 ครั้ง ๆ ละไม่เกิน 6 วัน

2) คดีที่อยู่ในอำนาจศาลอาญา

3) คดีที่มีอัตราโทษจำคุกอย่างสูงเกินกว่า 6 เดือน แต่ไม่ถึง 10 ปี หรือปรับเกินกว่า 500 บาท หรือทั้งจำทั้งปรับ ฝากขังได้หลายครั้งติด ๆ กัน แต่ครั้งหนึ่งต้องไม่เกิน 12 วัน และรวมกันทั้งหมดต้องไม่เกิน 48 วัน

4) คดีที่มีอัตราโทษจำคุกอย่างสูงตั้งแต่ 10 ปี ขึ้นไป ฝากขังได้หลายครั้งติด ๆ กัน ครั้งหนึ่งต้องไม่เกิน 12 วัน รวมกันทั้งหมดต้องไม่เกิน 84 วัน

เมื่อศาลอนุญาตให้ผัดฟ้องฝากขัง (คดีศาลแขวง) หรือฝากขัง (คดีอาญา) แล้ว จะมอบตัวผู้ต้องหาให้อยู่ในอำนาจการควบคุมของศาลซึ่งศาลจะได้มอบให้เจ้าหน้าที่ราชทัณฑ์นำตัวไปควบคุมไว้ในเรือนจำต่อไป

กรณีผู้ต้องหาได้ประกันตัวในชั้นสอบสวน ตำรวจไม่ต้องขออำนาจศาลฝากขังแต่อย่างใด

1) เห็นควรงดการสอบสวน (กรณีไม่มีตัวผู้ต้องหา)

2) เห็นควรสั่งฟ้องผู้ต้องหา

3) เห็นควรสั่งไม่ฟ้องผู้ต้องหา

ขั้นตอนที่เจ็ด กรณีตำรวจมีความเห็นควรสั่งฟ้อง ให้ส่งสำนวนการสอบสวนพร้อมตัวผู้ต้องหาไปยังพนักงานอัยการเพื่อดำเนินการต่อไป ส่วนการประกันตัวชั้นการควบคุมของอัยการ ผู้ต้องหามีสิทธิจะยื่นคำร้องขอประกันตัวต่ออัยการได้

1) ฟ้องคดีอาญาต่อศาลชั้นต้น ตลอดจนฟ้องอุทธรณ์ ฟ้องฎีกา และแก้ฟ้องอุทธรณ์ แก้ฟ้องฎีกาด้วย

2) สั่งให้งดหรือให้ทำการสอบสวนต่อไป ในคดีที่ไม่ปรากฎว่าผู้ใดเป็นผู้กระทำผิด

3) ในกรณีที่พนักงานสอบสวนมีความเห็นควรสั่งไม่ฟ้อง และพนักงานอัยการเห็นชอบด้วย ให้ออกคำสั่งไม่ฟ้อง และแจ้งคำสั่งนี้ให้พนักงานสอบสวนทราบแต่ถ้าไม่เห็นชอบด้วยก็ให้สั่งฟ้อง และแจ้งให้พนักงานสอบสวนส่งตัวผู้ต้องหามาเพื่อฟ้องหรือจัดการอย่างหนึ่งอย่างใดเพื่อให้ได้ตัวผู้ต้องหามา

4) ในกรณีที่พนักงานสอบสวนมีความเห็นควรสั่งฟ้องและพนักงานอัยการเห็นชอบด้วยให้ออกคำสั่งฟ้องและฟ้องผู้ต้องหาต่อศาล แต่ถ้าไม่เห็นชอบด้วยก็ให้สั่งไม่ฟ้องและปล่อยตัวผู้ต้องหาไป และแจ้งคำสั่งให้พนักงานสอบสวนทราบ

5) สั่งให้พนักงานสอบสวนดำเนินการสอบสวนเพิ่มเติมหรือส่งพยานคนใดมาให้ซักถามเพื่อสั่งต่อไป

1) ในคดีแพ่ง มีอำนาจและหน้าที่ดำเนินคดีแทนรัฐบาลในศาลทั้งปวงกับมีอำนาจและหน้าที่ตามกฎหมายอื่น ซึ่งบัญญัติว่าเป็นอำนาจและหน้าที่ของพนักงานอัยการ (พระราชบัญญัติพนักงานอัยการ พ.ศ. 2498 มาตรา 11 (2)) เป็นต้นว่า

1.1) ว่าต่างหรือแก้ต่างแทนรัฐบาลในศาลทั้งปวง โดยปฏิบัติหน้าที่อย่างทนายความ ส่วนราชการเจ้าของคดีเป็นผู้ส่งเรื่องมาขอให้ว่าต่างแก้ต่างให้ ถ้าคดีมีทางผ่อนผันหรือตกลงประการใด ก็จะแจ้งให้ส่วนราชการเจ้าของคดีพิจารณาข้อผ่อนผันหรือข้อตกลงนั้น แล้วจะดำเนินการให้ต่อไป

1.2) ผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมืองผู้ใดมีทรัพย์สินเพิ่มขึ้นผิดปกติให้ประธานกรรมการป้องกันและปราบปรามการทุจริตแห่งชาติ ส่งเอกสารทั้งหมดพร้อมทั้งรายงานการตรวจสอบไปยังอัยการสูงสุด เพื่อดำเนินงานคดีในศาลฎีกาแผนกคดีอาญาของผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมือง เพื่อให้ทรัพย์สินที่เพิ่มขึ้นผิดปกตินั้นตกเป็นของแผ่นดิน (พระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญว่าด้วยการป้องกันและปราบปรามการทุจริต พ.ศ. 2542 มาตรา 38)

2) เป็นที่ปรึกษากฎหมายของรัฐโดยให้คำปรึกษาหรือความเห็นทางกฎหมายหรือตรวจร่างสัญญาต่าง ๆ ก่อนลงนาม เช่น

2.1) ตรวจร่างสัญญาที่ส่วนราชการ รัฐวิสาหกิจ หน่วยงานอื่นของรัฐ หรือราชการส่วนท้องถิ่นให้เอกชนเข้าร่วมงานหรือดำเนินการในกิจการของรัฐ (เว้นแต่การให้สัมปทานตามกฎหมายว่าด้วยปิโตรเลียมและการให้ประทานบัตรตามกฎหมายว่าด้วยแร่) โดยเฉพาะในโครงการที่มีการลงทุนหรือมีทรัพย์สินตั้งแต่ 1,000 ล้านบาทขึ้นไป (พระราชบัญญัติว่าด้วยการให้เอกชนเข้าร่วมงานหรือดำเนินการในกิจการของรัฐ พ.ศ. 2535 มาตรา 3, 5, 20)

2.2) ตรวจร่างสัญญาที่ส่วนราชการและรัฐวิสาหกิจส่งมา (มติคณะรัฐมนตรีวันที่ 1 กันยายน 2535 ตามหนังสือสำนักเลขาธิการคณะรัฐมนตรี ที่ นร.0205/ว 138 ลงวันที่ 9 กันยายน 2535)

2.3) ตรวจร่างเอกสารประกวดราคาและร่างสัญญาที่หัวหน้าส่วนราชการส่งมา (ระเบียบสำนักนายกรัฐมนตรีว่าด้วยการพัสดุ พ.ศ. 2535 ข้อ 6,44,132)

1) ยื่นคำร้องขอให้ศาลออกหมายปล่อยผู้ต้องหา เมื่อเห็นว่าไม่จำเป็นต้องขังไว้ระหว่างสอบสวน (ประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความอาญา มาตรา 72 (2) )

2) ยื่นคำร้องขอให้ศาลปล่อยบุคคลที่ถูกคุมขังโดยมิชอบด้วยกฎหมายหรือถูกจำคุกผิดจากคำพิพากษาของศาล (รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (พ.ศ. 2540) มาตรา 240 และประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความอาญา มาตรา 90)

3) เป็นเจ้าหน้าที่คุ้มครองผู้บริโภค ตามที่คณะกรรมการคุ้มครองผู้บริโภคแต่งตั้ง เพื่อให้มีหน้าที่ดำเนินคดีแพ่งและคดีอาญาแก่ผู้กระทำการละเมิดสิทธิของผู้บริโภค (พระราชบัญญัติคุ้มครองผู้บริโภค พ.ศ. 2522 มาตรา 39)

1) อัยการสูงสุดเป็นผู้ตรวจสอบข้อเท็จจริงและยื่นคำร้องให้ศาลรัฐธรรมนูญวินิจฉัยสั่งการให้บุคคลหรือพรรคการเมืองใดเลิกการกระทำเพื่อล้มล้างการปกครองระบอบประชาธิปไตยอันมีพระมหากษัตริย์เป็นประมุข หรือเพื่อให้ได้มาซึ่งอำนาจในการปกครองประเทศโดยวิธีการซึ่งมิได้เป็นไปตามวิถีทางที่บัญญัติไว้ในรัฐธรรมนูญ (รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (พ.ศ. 2540) (มาตรา 63)

2) อัยการสูงสุดมีอำนาจฟ้องคดีผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมือง ได้แก่ นายก
รัฐมนตรี รัฐมนตรี สมาชิกสภาผู้แทนราษฎร สมาชิกวุฒิสภา หรือข้าราชการการเมืองอื่นซึ่งร่ำรวยผิดปกติ กระทำผิดต่อตำแหน่งหน้าที่ราชการตามประมวลกฎหมายอาญา หรือกระทำต่อตำแหน่ง
หน้าที่ หรือทุจริตต่อหน้าที่ตามกฎหมายอื่น โดยฟ้องคดีต่อศาลฎีกา แผนกคดีอาญาของผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมือง (พระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญว่าด้วยวิธีพิจารณาความอาญาของ
ผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมือง พ.ศ. 2542 มาตรา 9, 10 และพระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญว่าด้วยการป้องกันและปราบปรามการทุจริต พ.ศ. 2542 มาตรา 66, 70)

ขั้นตอนที่สอง การดำเนินคดีอาญาในศาล มีดังนี้

1) การยื่นฟ้อง เมื่ออัยการเห็นว่า การสอบสวนชอบแล้ว และมีหลักฐานพอฟ้อง อัยการก็จะร่างฟ้อง และยื่นฟ้องผู้ต้องหาต่อศาล

3) การยื่นอุทธรณ์และฎีกา เมื่อศาลชั้นต้นมีคำพิพากษาแล้ว ไม่ว่าจะลงโทษหรือยกฟ้องปล่อยจำเลย ถ้าอัยการเห็นว่าคำพิพากษาไม่ถูกต้อง อัยการก็สามารถยื่นอุทธรณ์ต่อศาลอุทธรณ์ได้ภายในอายุความอุทธรณ์ และถ้าศาลอุทธรณ์ตัดสินและมีคำพิพากษาแล้ว อัยการก็อาจยื่นฎีกาได้อีกภายในอายุความฎีกา

4) การถอนฟ้อง ตามประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความอาญา โจทก์อาจยื่นขอถอนฟ้องได้ อัยการเป็นโจทก์คนหนึ่งที่ฟ้องคดีอาญา ย่อมมีอำนาจที่จะถอนฟ้องได้ การถอนฟ้องมี 3 กรณีดังนี้

4.1) ถอนฟ้องด้วยเหตุผลเกี่ยวกับข้อเท็จจริง เช่น จำเลยไม่ใช่ผู้กระทำความผิดที่ถูกฟ้อง อัยการควรถอนฟ้องเพื่อความเป็นธรรม

4.2) ถอนฟ้องด้วยเหตุผลตามกฎหมาย เช่น การกระทำของจำเลยเป็นการป้องกันโดยชอบด้วยกฎหมาย หรือมีเหตุยกเว้นโทษ หรือคดีขาดอายุความ

4.3) ถอนฟ้องด้วยเหตุผลนโยบายเพื่อประโยชน์ของประชาชน เช่น การดำเนินคดีต่อไปไม่เป็นประโยชน์ต่อประชาชน หรือเป็นผลร้ายกระทบกระเทือนต่อความสงบเรียบร้อยของบ้านเมือง อัยการก็อาจถอนฟ้องได้

สรุป อัยการมีอำนาจหน้าที่ 4 ประการ และกระบวนการดำเนินงานของอัยการที่สำคัญมี 2 ขั้นตอน ได้แก่ การสั่งคดี และการดำเนินคดีอาญาในศาล กล่าวคือ เมื่อตำรวจซึ่งทำหน้าที่เป็นพนักงานสอบสวนเรื่องส่งมาถึงอัยการ อัยการจะพิจารณาและมีความเห็นคดีไว้ คือ งดการสอบสวน สั่งฟ้อง หรือสั่งไม่ฟ้อง

ในการไต่สวนมูลฟ้องคดีที่ผู้เสียหายเป็นโจทก์ ศาลมีอำนาจไต่สวนมูลฟ้องลับหลังจำเลย จำเลยจะไปศาลหรือไม่ก็ได้ ห้ามศาลถามคำให้การจำเลย และก่อนการประทับฟ้องมิให้ถือว่า จำเลยตกอยู่ในฐานะเช่นนั้น

ถ้าศาลเห็นว่าคดีไม่มีมูล ศาลจะพิพากษายกฟ้องซึ่งโจทก์มีสิทธิยื่นอุทธรณ์ฎีกาได้ตามกฎหมาย แต่ถ้าศาลเห็นว่าคดีมีมูล ศาลจะประทับรับฟ้องไว้พิจารณา และผู้ถูกฟ้องตกเป็นจำเลยตั้งแต่เวลานั้น ไม่ว่าจะได้ตัวจำเลยมาหรือไม่ กรณีไม่ได้ตัวจำเลยมา ศาลจะออกหมายเรียก หรือหมายจับ แล้วแต่จะเห็นสมควร

1) การคุ้มครองจำเลยในการต่อสู้คดี จำเลยได้รับการคุ้มครองในการ
ต่อสู้คดี 3 ประการ คือ

1.1) การสันนิษฐานว่าจำเลยเป็นผู้บริสุทธิ์

1.2) การพิจารณาและสืบพยานต้องทำอย่างเปิดเผยในศาล

1.3) การพิจารณาและสืบพยานต้องทำต่อหน้าจำเลย แต่มีข้อยกเว้น 3 ข้อ คือ กรณีที่คดีมีอัตราโทษจำคุกอย่างสูงไม่เกิน 10 ปี กรณีจำเลยขัดขวางการพิจารณาคดีและสืบพยาน กรณีเดินเผชิญสืบนอกศาล

1.1) จำเลยไม่ได้กระทำความผิด

1.2) การกระทำของจำเลยไม่เป็นความผิด

1.3) มีเหตุตามกฎหมาย จำเลยไม่ควรต้องรับโทษ

1.4) คดีขาดอายุความ

1) คดีอัตราโทษจำคุกไม่เกิน 3 ปี หรือปรับไม่เกิน 60,000 บาท ต้องห้าม
มิให้อุทธรณ์ปัญหาข้อเท็จจริง เว้นแต่ศาลลงโทษจำคุกกักขัง รอการลงโทษ รอการกำหนดโทษ หรือปรับเกินกว่า 1,000 บาท จำเลยจึงจะอุทธรณ์ได้

2) คดีที่ศาลอุทธรณ์พิพากษาลงโทษจำคุกไม่เกิน 5 ปี ยืนตามศาลชั้นต้น หรือแก้ไขเล็กน้อยห้ามมิให้คู่ความฎีกาในปัญหาข้อเท็จจริง ทั้งนี้ คู่ความอีกฝ่ายมีสิทธิแก้อุทธรณ์ฎีกาภายใน 15 วันนับแต่วันที่ได้รับสำเนา

คำพิพากษาของศาลฎีกาถือเป็นที่สิ้นสุดของกระบวนการยุติธรรมในส่วนที่เกี่ยวกับศาล และจะต้องมีการบังคับคดีตามคำพิพากษานั้น ๆ เว้นแต่จะมีการอภัยโทษ สำหรับศาลที่รับเรื่องคำฟ้อง อุทธรณ์ฎีกา และอ่านคำพิพากษาของศาลอุทธรณ์และศาลฎีกา ได้แก่ ศาลชั้นต้นที่ชำระคดีนั้น

สรุป รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทยกำหนดให้ศาลมีอำนาจพิจารณาพิพากษาอรรถคดีซึ่งศาลต้องดำเนินการตามรัฐธรรมนูญ ตามกฎหมาย และในพระปรมาภิไธยของพระมหากษัตริย์ กระบวนการดำเนินงานของศาลที่สำคัญมี 7 ขั้นตอน ซึ่งถือว่าเป็นการบริหารงานราชการที่เป็นส่วนหนึ่งของกระบวนการยุติธรรม

การคุมประพฤติจึงเป็นการบริหารงานที่สำคัญในกระบวนการยุติธรรมทางอาญาโดย
ครอบคลุมทั้งในขั้นตอนก่อนและหลังการพิพากษาคดีของศาล มีพนักงานคุมประพฤติ เป็นผู้ดำเนินการ ขั้นตอนก่อนคำพิพากษาของศาลนั้น เรียกว่า การสืบเสาะและพินิจ (presentence investigation) ส่วนขั้นตอนหลังคำพิพากษาคดีของศาล เรียกว่า การควบคุมและสอดส่อง (supervision) ซึ่งพนักงานคุมประพฤติจะทำหน้าที่ให้คำแนะนำ ช่วยเหลือผู้กระทำความผิดนั้น ๆ พร้อมกับนำทรัพยากรในชุมชนเข้ามาช่วยเหลือเรียกว่า กิจกรรมชุมชน (community affairs) ทั้งนี้เพื่อมุ่งหวังให้จำเลยได้กลับตัวเป็นพลเมืองดีและกลับคืนสู่ชุมชนอย่างมีคุณค่าตลอดไป

หนึ่ง อำนาจหน้าที่เกี่ยวกับการสืบเสาะและพินิจจำเลย

การสืบเสาะและพินิจ นั้น หมายถึง กระบวนการแสวงหาข้อเท็จจริงเกี่ยวกับประวัติและภูมิหลังทางสังคมของจำเลยตลอดจนพฤติการณ์ในคดีก่อนการพิจารณาพิพากษาคดี โดยพนักงานคุมประพฤติเป็นผู้ดำเนินการตามคำสั่งศาล แล้วนำข้อเท็จจริงที่ได้มาประมวล วิเคราะห์ และทำ
รายงานเสนอต่อศาลพร้อมทำความเห็นและข้อเสนอแนะว่า วิธีการใดจึงจะเหมาะสมกับจำเลยรายนั้น เพื่อศาลจะได้ใช้ประกอบดุลพินิจในการพิพากษาซึ่งจะเป็นการพิจารณาเป็นรายบุคคลไป

ในส่วนของ การควบคุมและสอดส่อง นั้น เป็นกระบวนการภายหลังจากศาลใช้ดุลพินิจในการพิพากษาผู้กระทำผิดแล้วว่า บุคคลนั้นยังไม่สมควรได้รับโทษจำคุก จึงให้รอการกำหนดโทษ หรือรอการลงโทษไว้ก่อน โดยมีการกำหนดเงื่อนไขคุมความประพฤติ และให้พนักงานคุมประพฤติเป็นผู้ควบคุมดูแลแนะนำช่วยเหลือหรือตักเตือนในเรื่องความประพฤติ การศึกษา การประกอบอาชีพ หรือเรื่องอื่น ๆ ด้วยวิธีการแก้ไขฟื้นฟูเป็นรายบุคคลตามความเหมาะสม เช่น การให้
คำปรึกษาแนะนำตามหลักจิตวิทยา การบำบัดรักษาทางการแพทย์ การให้การศึกษา การฝึกอาชีพ
การอบรมศีลธรรม ตลอดจนการให้การสงเคราะห์ด้านต่าง ๆ

สำหรับ กิจกรรมชุมชน นั้น หมายถึง ขั้นตอนและกระบวนการทางเทคนิคที่พนักงานคุมประพฤตินำมาใช้ดำเนินการแก้ไขฟื้นฟูผู้กระทำผิด โดยเฉพาะกับผู้ถูกคุมความประพฤติในช่วงระยะเวลาที่อยู่ระหว่างการคุมความประพฤติโดยใช้เทคนิคทางจิตวิทยา การศึกษา จริยศาสตร์ สังคมสงเคราะห์ กฎหมาย และวิธีการอื่น ๆ เข้ามาดำเนินการแก้ไขฟื้นฟูพฤติกรรมและจิตใจ ตลอดจนการให้การสงเคราะห์ช่วยเหลือตามความเหมาะสมเป็นรายบุคคลเป็นระยะ ๆ โดยใช้ทรัพยากรชุมชน อันได้แก่ สถาบันต่าง ๆ และองค์การสาธารณกุศล ให้เข้ามามีส่วนร่วมในการรับรู้ เข้าใจ ส่งเสริม สนับสนุน และช่วยเหลือ เพื่อเชื่อมโยงผู้ถูกคุมความประพฤติให้กลับคืนสู่ชุมชนได้อย่างแนบเนียนยิ่งขึ้น

เหตุผลที่กรมคุมประพฤติได้นำการมีส่วนร่วมของประชาชนมาใช้ในการดำเนินการ
แก้ไขฟื้นฟูผู้กระทำผิดนั้น เพราะการป้องกันและปราบปรามอาชญากรรมไม่สามารถกระทำได้โดยเจ้าหน้าที่ของรัฐแต่เพียงฝ่ายเดียว และหากคำนึงถึงสังคมโดยส่วนรวมแล้ว อาชญากรรมเป็นสิ่งที่มีผลกระทบต่อสังคมโดยส่วนรวม ดังนั้น จึงควรเป็นภาระหน้าที่ของประชาชนในสังคมที่ควรจะช่วยกันป้องกันแก้ไขปัญหาอาชญากรรมด้วย ทุกวันนี้ประเทศต่าง ๆ จึงได้พยายามให้ประชาชนมีส่วนร่วมในการแก้ไขและป้องกันอาชญากรรมซึ่งทำให้เกิดผลดีโดยทั่วไป สำหรับโครงการที่เกี่ยวข้องกับการแก้ไขฟื้นฟูผู้กระทำผิด และประชาชนได้เข้ามามีส่วนร่วม ได้แก่ (1) การพัฒนาฟื้นฟูผู้กระทำผิด (2) การบริการสังคม (3) การสงเคราะห์ผู้กระทำผิดที่เป็นผู้ใหญ่ และ (4) โครงการอาสาสมัคร
คุมประพฤติ

4.2.1 ดำเนินการสืบเสาะและพินิจ ควบคุมและสอดส่อง แก้ไขฟื้นฟูและสงเคราะห์ผู้กระทำผิดในชั้นก่อนฟ้อง ชั้นพิจารณาคดีของศาล และภายหลังที่ศาลมีคำพิพากษา ตามที่กฎหมายกำหนด

4.2.7 ปฏิบัติการอื่นใดตามที่กฎหมายกำหนดให้เป็นอำนาจหน้าที่ของกรม
หรือตามที่กระทรวงหรือคณะรัฐมนตรีมอบหมาย

ก่อนที่จะปฏิบัติตามคำพิพากษาของศาล ควรทำความเข้าใจว่า ตามกฎหมาย ศาลอาจมี
คำสั่งหรือคำพิพากษาให้คุมความประพฤติจำเลยโดยจะมีการสืบเสาะและพินิจจำเลยมาก่อนหรือไม่ก็ได้ ในกรณีที่ศาลจะมีคำสั่งหรือคำพิพากษาดังกล่าว มีหลักเกณฑ์ 4 ข้อ คือ (1) ความผิดที่จำเลยถูกฟ้อง เป็นความผิดที่มีโทษจำคุก (2) ศาลจะลงโทษจำคุกจำเลยจริงไม่เกิน 3 ปี (3) จำเลยไม่เคยต้องโทษจำคุกมาก่อน เว้นแต่ความผิดที่ได้กระทำโดยประมาทหรือลหุโทษ และ (4) จำเลยต้องการให้ศาลใช้วิธีการคุมความประพฤติ และจะกลับตนเป็นพลเมืองดีได้ด้วยวิธีการคุมความประพฤติ

เมื่อศาลได้เลือกใช้มาตรการคุมความประพฤติแทนการจำคุกระยะสั้น และเพื่อให้เหมาะสมกับจำเลย ศาลจะพิจารณาใช้เงื่อนไขคุมความประพฤติข้อใดข้อหนึ่งหรือหลายข้อในจำนวน 5 ข้อ ต่อไปนี้

1) ให้ไปรายงานตัวต่อเจ้าพนักงานที่ศาลระบุไว้เป็นครั้งคราว เพื่อเจ้าพนักงานจะได้สอบถาม แนะนำ ช่วยเหลือ หรือตักเตือนตามที่เห็นสมควรในเรื่องความประพฤติและการประกอบอาชีพ หรือให้กระทำกิจกรรมบริหารสังคมหรือสาธารณะประโยชน์ ตามที่เจ้าพนักงานและผู้กระทำความผิดเห็นสมควร

2) ให้ฝึกหัดหรือทำงานอาชีพอันเป็นกิจจะลักษณะ

3) ให้ละเว้นการคบหาสมาคม หรือการประพฤติใดอันอาจนำไปสู่การกระทำผิดในทำนองเดียวกันอีก

4) ให้ไปรับการบำบัดรักษาการติดยาเสพติดให้โทษ ความบกพร่องทางร่างกายหรือจิตใจ หรือความเจ็บป่วยอย่างอื่น ณ สถานที่และตามระยะเวลาที่ศาลกำหนด

5) เงื่อนไขอื่น ๆ ตามที่ศาลเห็นสมควรกำหนดเพื่อแก้ไขฟื้นฟู หรือป้องกันมิให้ผู้กระทำความผิดกระทำหรือมีโอกาสกระทำความผิดขึ้นอีก

ภายหลังจากศาลได้มีคำพิพากษาแล้ว การปฏิบัติตามคำพิพากษาของศาลหรือการบังคับคดี ซึ่งดำเนินการโดยพนักงานคุมประพฤติ มี 5 ขั้นตอน ดังนี้

ในกรณีการคุมความประพฤติดำเนินไปด้วยดี และรายงานครั้งสุดท้ายเมื่อครบระยะเวลาคุมความประพฤติเพื่อปิดคดี ในการรายงานผลการคุมความประพฤติตามลักษณะที่ (1)
ดังกล่าว พนักงานคุมประพฤติจะต้องใช้แบบฟอร์มตามที่กฎหมายกำหนด และเสนอผ่านผู้บังคับบัญชาไปให้ศาลทราบ เพื่อศาลจะได้ดำเนินการต่อไปตามที่เห็นสมควร เมื่อศาลได้รับรายงานนั้น ศาลอาจจะสั่งรายงานนั้นรวมไว้ในสำนวน แต่ถ้าเป็นรายงานตามลักษณะที่ (2) ถึง ลักษณะที่ (4) ศาลอาจสั่งคุมความประพฤติต่อไป หรือเพิกถอนการคุมความประพฤติ พร้อมกับส่งตัวผู้ถูกคุมความประพฤติไปจำคุกที่เรือนจำตามโทษที่รอไว้ก็ได้

เจ้าพนักงานอำนวยการกลาง นั้น ประกอบด้วย อธิบดี ผู้ช่วยอธิบดี หัวหน้ากองในกรมราชทัณฑ์ สารวัตรเรือนจำ หัวหน้าแผนกในกรมราชทัณฑ์ และข้าราชการสังกัดกรมราชทัณฑ์ ส่วนเจ้าพนักงานประจำเรือนจำ ประกอบด้วย 4 ตำแหน่ง ได้แก่ ผู้บัญชาการเรือนจำ สารวัตรเรือนจำ พัศดี และเจ้าหน้าที่ราชทัณฑ์หรือผู้คุม

5.2.1 ปฏิบัติต่อผู้กระทำผิดให้เป็นไปตามคำพิพากษาหรือคำสั่งตามกฎหมายโดยดำเนินการตามกฎหมายว่าด้วยการราชทัณฑ์และกฎหมายอื่นที่เกี่ยวข้อง

5.2.2 กำหนดแนวทางปฏิบัติต่อผู้ต้องขัง โดยให้สอดคล้องกับกฎหมาย ระเบียบ ข้อบังคับ นโยบายของกระทรวง หลักอาชญาวิทยาและทัณฑวิทยา ตลอดถึงข้อกำหนด มาตรฐานขั้นต่ำสำหรับปฏิบัติต่อผู้ต้องขัง และข้อเสนอแนะในเรื่องที่เกี่ยวข้องของสหประชาชาติ

5.2.3 ดำเนินการเกี่ยวกับสวัสดิการและการสงเคราะห์แก่ผู้ต้องขัง

5.2.4 จัดทำและประสานแผนของกรมให้เป็นไปตามนโยบายและแผนปฏิบัติงานตามแผนงานของหน่วยงานในสังกัดกรมราชทัณฑ์

5.2.5 ปฏิบัติการอื่นใดตามที่กฎหมายกำหนดให้เป็นอำนาจหน้าที่ของกรมราชทัณฑ์ตามที่กระทรวงหรือคณะรัฐมนตรีมอบหมาย

5.3 กระบวนการดำเนินงานของกรมราชทัณฑ์ กรมราชทัณฑ์มีกระบวนการดำเนินงานคุมประพฤติที่สอดคล้องกับอำนาจหน้าที่ข้างต้น เฉพาะที่สำคัญและเกี่ยวข้องกับการราชทัณฑ์ คือ การปฏิบัติตามคำพิพากษาของศาลหรือการบังคับคดีซึ่งดำเนินการโดยเจ้าพนักงานเรือนจำ อธิบายได้ดังนี้

สำหรับขั้นตอนการบังคับคดีให้เป็นไปตามคำพิพากษาโดยกรมราชทัณฑ์ มี 7 ขั้นตอน ดังนี้

ขั้นตอนที่หนึ่ง การรับตัวจำเลยผู้ต้องโทษ

ขั้นตอนที่สอง การให้สวัสดิการแก่ผู้ต้องโทษ

ขั้นตอนที่สาม การรักษาระเบียบวินัย

ขั้นตอนที่สี่ การให้การศึกษาวิชาสามัญและการฝึกวิชาชีพ

ขั้นตอนที่ห้า การให้ทำงานโดยใช้แรงงานผู้ต้องโทษ

ขั้นตอนที่หก การฝึกอบรมจิตใจ

ขั้นตอนที่เจ็ด การปล่อยตัว

ทั้ง 7 ขั้นตอนนี้ อาจรวมเป็น 3 ขั้นตอนใหญ่ คือ (1) การรับตัวจำเลยผู้ต้องโทษ (3.2.1) (2) การปฏิบัติต่อผู้ต้องโทษ (3.2.2-3.2.6) และ (3) การปล่อยตัวจากเรือนจำ (3.2.7)

ภายหลังจากศาลมีคำพิพากษาให้จำคุกจำเลย เจ้าพนักงานราชทัณฑ์หรือผู้คุมมีหน้าที่รับตัวจำเลยผู้ต้องโทษไปควบคุมไว้ในเรือนจำหรือทัณฑสถานต่าง ๆ โดยคำพิพากษาของศาลอาจเป็นโทษหนักไปหาโทษเบา ตามประมวลกฎหมายอาญา (มาตรา 18) คือ (1) ประหารชีวิต (2) จำคุก (3) กักขัง (4) ปรับ และ (5) ริบทรัพย์สิน

เมื่อศาลมีคำพิพากษาให้ลงโทษประหารชีวิต จำคุก หรือกักขังจำเลย เท่านั้นที่เป็นอำนาจหน้าที่ของกรมราชทัณฑ์ที่จะลงโทษจำเลย โดย

สำหรับการกักกัน นักโทษที่ทำผิดติดนิสัยจะถูกส่งตัวไปควบคุมในสถานกักกันกลาง หลังจากพ้นโทษจำคุกมาแล้ว ตามระยะเวลาที่กำหนดในคำพิพากษา

ท้ายสุดนี้ พอที่จะสรุปกระบวนการยุติธรรมทางอาญาที่ผ่านมาทั้งหมดนี้ได้ว่า ประกอบด้วย 4 หน่วยงาน และ/หรือ บุคลากรของหน่วยงานที่สำคัญ อันได้แก่ ตำรวจ เป็นผู้ดำเนินการให้เป็นไปตามกฎหมายชั้นต้น เพื่อป้องกันปราบปราม แสวงหาตัวผู้กระทำความผิดมาลงโทษ และบังคับใช้กฎหมายของตำรวจ เช่น การค้น การจับกุม การยึดหรืออายัด โดยตำรวจทำหน้าที่เป็นพนักงานสอบสวน ส่วนอัยการ เป็นผู้มีอำนาจหน้าที่ในการออกคำสั่งใด ๆ ทางกฎหมายอันมีผลในทางคดีโดยพิจารณากลั่นกรองบรรดาพยานหลักฐานที่ตำรวจรวบรวมและเสนอความเห็นมาให้ แล้ววินิจฉัยว่าควรฟ้องผู้ต้องหาต่อศาลเพื่อพิสูจน์ความผิดในศาลและลงโทษตามกฎหมายหรือไม่ จากนั้น อัยการจะออกคำสั่งที่มีผลในทางกฎหมาย เช่น มีการสั่งฟ้องหรือสั่งไม่ฟ้องต่อไป ในส่วนของศาล เป็นผู้พิจารณาและพิพากษาว่า ผู้ถูกกล่าวหาได้กระทำความผิดหรือมิได้กระทำความผิดตามคำฟ้อง ขณะที่คุมประพฤติ หรือเจ้าพนักงานคุมประพฤติเป็นผู้ดำเนินการตามขั้นตอนก่อนและหลังจากที่ศาลพิพากษาคดีแล้ว ขั้นตอนท้ายสุด คือ ราชทัณฑ์หรือเจ้าหน้าที่ราชทัณฑ์ เป็นผู้ดำเนินการหลังจากศาลพิพากษาคดีแล้ว เช่น การรับตัวจำเลยผู้ต้องโทษ และการปฏิบัติต่อผู้ต้องโทษ ทั้งหมดนี้เกี่ยวข้องกับการบริหารราชการไทย โดยแต่ละส่วนเป็นส่วนหนึ่งของกระบวนการบริหารงาน
ยุติธรรม โปรดดูตารางที่ 1

โภคิน พลกุล. ปัญหาและข้อคิดบางเรื่องจากรัฐธรรมนูญไทย. กรุงเทพมหานคร : สมาคม สังคมศาสตร์แห่งประเทศไทย, 2529.

วิรัช วิรัชนิภาวรรณ. กฎหมายเกี่ยวกับการบริหารราชการไทย : ปัญหา แนวทางแก้ไข และ แนวโน้มของกฎหมายในอนาคต. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์นิติธรรม, 2547.

วิรัช วิรัชนิภาวรรณ. แนวคิดทางรัฐประศาสนศาสตร์ในรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (พ.ศ. 2540) และรัฐธรรมนูญฉบับสำคัญ. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์นิติธรรม, 2547.

วิรัช วิรัชนิภาวรรณ และคณะ. โครงการศึกษาวิจัย เรื่อง การวิเคราะห์คำวินิจฉัยของศาลและ ตุลาการศาลรัฐธรรมนูญ. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์โฟร์เพซ, 2545.

วิรัช วิรัชนิภาวรรณ. วิเคราะห์เปรียบเทียบรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2540 กับรัฐธรรมนูญฉบับสำคัญ. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์นิติธรรม, 2542.

วิรัช วิรัชนิภาวรรณ. ศาลปกครองไทย : วิเคราะห์เปรียบเทียบรูปแบบ โครงสร้าง อำนาจ
หน้าที่ และการบริหารงานบุคคล กับศาลปกครองอังกฤษ ฝรั่งเศส และเยอรมนี. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์นิติธรรม, 2542.

วิรัช วิรัชนิภาวรรณ. ศาลรัฐธรรมนูญไทย : วิเคราะห์เปรียบเทียบโครงสร้าง อำนาจหน้าที่ และการบริหารงานบุคคล กับ ศาลรัฐธรรมนูญสหรัฐอเมริกา อังกฤษ ฝรั่งเศส
เยอรมนี และญี่ปุ่น. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์นิติธรรม, 2544.

สุพจน์ สุโรจน์, "หน่วยที่ 12 กฎหมายว่าด้วยการบริหารงานยุติธรรมของรัฐ" มหาวิทยาลัยสุโขทัย ธรรมาธิราช สาขาวิชาวิทยาการจัดการ. เอกสารการสอนชุดวิชาหลักกฎหมายเกี่ยวกับ
การบริหารราชการไทย. นนทบุรี : สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช, 2547.

P P P P P